Persbericht over de Feestelijke Inhuldiging van de Beeldengroep van Frans Heirbaut: Johanna en Margaretha van Constantinopel 1217-2017

Kunst in de Stad vzw
Feestelijke Inhuldiging op zaterdag 21 10 2017 om 15 uur
Grote Markt te Sint-Niklaas
Johanna en Margaretha van Constantinopel 1217-2017
Beeldengroep van Frans Heirbaut

De viering van 800 jaar Sint-Niklaas krijgt een bijzondere invulling want met de beeldengroep van Johanna en Margaretha van Constantinopel vervaardigd door beeldhouwer Frans Heirbaut bestendigen we deze herdenking in de tijd.

 

 

1. Het concept : vrouwen lanceren het idee van een beeldengroep

De idee om beide gravinnen, de stichters van Sint-Niklaas, onder de publieke aandacht te brengen sluimerde reeds geruime tijd in kringen van de voormalige Stedelijke Emancipatieraad (opgericht door politica Nelly Maes) en in het Vrouwencentrum van Sint-Niklaas.
Zo zijn er o.m. acties om vrouwen die in de geschiedenis van Sint-Niklaas een belangrijke rol hebben gespeeld, onder de publieke aandacht te brengen.

stadsgids Monique Suy

Beeldenwandeling met stadsgids Monique Suy (links op de foto)

In 2005 is er, op initiatief van wijlen Lieve De Bondt, toenmalig voorzitster van de Stedelijke Emancipatieraad, een optocht waarbij centrumstraten een extra vrouwennaam opgeplakt kregen.
Nadien ijvert zij samen met de vrouwen van de Emancipatieraad, Forum Vlaamse Vrouwen en Vrouwencentrum om een beeldengroep van Johanna en Margaretha in
Sint Niklaas te plaatsen naar aanleiding van '800 jaar Sint-Niklaas'.
De idee werd gelanceerd en bekend gemaakt via een website. Ook het vorig gemeentebestuur onder toenmalig burgemeester Christel Geerts werd daarvan in kennis gesteld en het idee begon ruimer bekend te raken.
Ook de heraanleg van de grote markt kreeg de naam 'Margarethaplan' toebedeeld.
Maar een beeldengroep van de stichters van Sint-Niklaas ontbrak vooralsnog. De vzw Kunst in de Stad heeft daar naar aanleiding van de viering van '800 jaar Sint-Niklaas' verandering in gebracht.

2. Kunst in de Stad vzw neemt het initiatief (2016)

Kunst in de Stad is een privé-initiatief, in dienst van de stadsgemeenschap, met als doel het openbaar kunstbezit van de stad Sint-Niklaas uit te breiden en er een open kunststad van te maken.
Iedereen kan aan dit project deelnemen door lid te worden van Kunst in de Stad en deel te nemen aan de activiteiten. Ook sponsoring en cultuursubsidies maken de werking van Kunst in de Stad mogelijk. Kunst in de Stad geeft de opdracht van deze beeldengroep aan Frans Heirbaut en financiert het project.

3. De beeldhouwer: Frans Heirbaut

beeldhouwer Frans Heirbaut en Fred Bervoets

beeldhouwer Frans Heirbaut en Fred Bervoets

De kunstenaar uit Sinaai is bekend en heeft veel ervaring. Hij maakte levensechte beelden van Jan Decleir, Jan Hoet en Fred Bervoets. In Sinaai werd zijn beeld 'De Schaapherder' met een volksfeest ingehuldigd (1990).
Wanneer hij anderhalf jaar geleden (in 2016) de opdracht van Kunst in de Stad aanvaardt om een sculptuur van beide gravinnen te maken heeft hij geen duidelijk zicht op wat hem te wachten staat.

Deze opdracht is echter uitzonderlijk. En... het zal zijn meesterwerk worden. De opdracht van Kunst in de Stad luidt nu: een levensgroot standbeeld van twee vrouwen ontwerpen, zussen dan nog, uit de middeleeuwen, die hoofsheid en adel uitstralen want het zijn gravinnen met koninklijk bloed die in de dertiende eeuw hun gezag uitoefenden over Vlaanderen en Henegouwen. En die de parochiegemeenschap van Sint-Niklaas gesticht hebben.

3. Zoektocht in de geschiedenis van Sint-Niklaas en Vlaanderen

De beeldhouwer Frans Heirbaut heeft wel weet van het Margarethaplan, maar daar blijft het voorlopig bij. En zo begint zijn opzoekingswerk, via internet, via informatie van vrienden en vooral via geschiedenisboeken, o.m. het prachtige werk over de graven van Vlaanderen geschreven door Edward De Maesschalck.
Frans Heirbaut ontdekt een feodale wereld met godvrezende landslieden, avontuurlijke kruisvaarders, vechtlustige ridders, opstandige steden en heerszuchtige koningen. De kunstenaar treedt in de wereld van Johanna en Margaretha. Beide zussen werden opgevoed aan het Franse koninklijk hof in Parijs. Ze waren weeskinderen, hun vader Boudewijn was met de dure en sluwe hulp van de Venetianen tot keizer van Constantinopel gekroond maar hij zou kort daarna, volgens de overlevering, op gruwelijke wijze vermoord zijn door een meedogenloze Bulgaarse vorst. Boudewijns echtgenote en moeder van beide meisjes was voordien haar man achterna gereisd maar ze overleed onderweg in Akko aan een besmettelijke ziekte. Johanna en Margareta, bleven dus achter als weeskinderen, als manipuleerbare pionnen in handen van een behendige Franse koning.
1205 - 1237 Johanna van Constantinopel en Ferrand van PortugalFrans Heirbaut laat zich meevoeren door dit turbulent verhaal en volgt het verdere levenspad van de zussen. Johanna werd op jonge leeftijd gekoppeld aan Ferrand van Portugal om Vlaanderen en Henegouwen te besturen. Met veel moeite kon het jonge paar de koppige Vlaamse steden aan het grafelijk gezag onderwerpen.
Ferrand riskeerde zelfs een oorlog tegen zijn leenheer, de Franse koning, maar hij verloor in 1214 de slag bij Bouvines en werd gevangen gezet in een kerker in Parijs. Johanna stond er nu alleen voor maar zij nam algauw het heft in eigen handen. Zij versterkte, tegen de zin van de grote Vlaamse steden in, haar macht op het platteland, ook hier in het Waasland, een beboste en weinig bevolkte streek gelegen in de periferie van het Vlaamse graafschap.
In 1217 werden Sinaai, Belsele en Sint-Niklaas zelfstandige parochies, kort nadien kwam er een parochie- of gemeentebestuur.
En in 1241 maakte Johanna van Sint-Niklaas de hoofdplaats van het Land van Waas. Met de oprichting van een hoofdcollege bevestigde de gravin haar macht, tegen de aanspraken van de stad Gent en tegen de heren van Beveren die tot in het centrum van deze gemeente grote stukken grond bezaten. Ruim 550 jaar, tot de Franse revolutie, had dit hoofdcollege zijn zetel in Sint-Niklaas, hier vlakbij in het Landhuis op de Grote Markt.
Na de vroege dood van Johanna heeft haar zus Margaretha de bestuurlijke touwtjes in handen genomen, ze liet aan de inwoners van Sint-Niklaas dit enorm marktplein na, tot nut van alle inwoners, en dat is zo gebleven in al de eeuwen die volgden, tot de dag van vandaag. En het is uitgerekend op deze historische plaats dat Frans Heirbaut het beeld van Johanna en Margaretha mag plaatsen. Twee jonge vrouwen in de bloei van hun leven. Maar... het leven in de middeleeuwen was kort, de dood kwam vaak onverwacht tevoorschijn en loerde om elke hoek.

4. Memento mori, vanitas en danse macabre

Frans Heirbaut ontdekte tal van oude, vaak moraliserende afbeeldingen met als onderwerp het 'memento mori', vrij vertaald, bedenk dat je sterfelijk bent en dat je voor het aangezicht van God zal verschijnen. Niemand ontsnapt aan de dood ook de rijke mensen van adel niet. Daarbij aansluitend volgt later, zeker in de schilderkunst der
Nederlanden, het moraliserende 'vanitas'-motief, het motief van de ijdelheid, want het leven is kortstondig, leef nederig, wees niet ijdel of hoogmoedig, wees bevreesd voor het ongenaakbare laatste oordeel.
danse macabreEn niet te vergeten is er in de kunst van de middeleeuwen, wellicht ten gevolge van de 'zwarte dood', de pest dus, het thema van de 'danse macabre' of dodendans. Zowel in de latere schilder- en beeldhouwkunst, zowel in de muziek van Liszt tot Camille Saint-
Saëns als in de film 'Het zevende zegel' van Ingmar Bergman komt de dodendans aan bod.
Welnu, Frans Heirbaut tracht al deze middeleeuwse denkpatronen te doorgronden, het wordt een intellectuele uitdaging. Maar hij wil meer. Hij wil zijn project optillen boven de louter historische gegevens.
De kunstenaar wil zijn beeldengroep een universeel karakter geven dat heden en verleden verbindt. Hij volgt van dan af een piste waarvan hij niet meer zal afwijken. Hij ontwerpt een klein model met twee figuren, skeletten, steunend op een ruitvormig schild. Ze overbruggen 800 jaar geschiedenis met één verrassend gebaar. De machtige zussen van weleer nemen samen een foto van zichzelf, een 'selfie' dus, de smartphone in de hand. Wanneer het beeld op ware grootte uitgevoerd wordt, vervangt hij de smartphone door een spiegel, wat het anekdotische, modische, tijdsgebonden karakter van een 'selfie' enigszins overstijgt.

5. De beeldengroep krijgt vorm (voorjaar 2017)

Frans Heirbaut bouwt het beeld op rond een stevig schild met de afbeelding van de Vlaamse leeuw. De diagonalen van het schild bepalen de houding van de ledematen, de lijnen die het hele beeld vorm geven.
De skeletten staan er aanvankelijk naakt en kaal bij. Maar Frans Heirbaut kent de kunstgeschiedenis. Niet alleen bij Hans Baldung Grien maar ook in andere historische tekeningen, sculpturen en schilderijen ziet hij het gebruik van gewaden om de skeletten volume te geven.

Die gewaden moeten er in dit beeld voor zorgen dat de menselijke gestalten een adellijke waardigheid uitstralen.
De plooien die Frans Heirbaut aanbrengt maken een bijzonder uitgekiend spel mogelijk van verhullen en onthullen, van licht en donker, waarbij de onderdelen nauwelijks te onderscheiden zijn van een abstracte sculptuur, die voor de toeschouwer langs alle zijden, vanuit ieder standpunt, boeiende verrassingen in petto heeft.
Maandenlang heeft hij onderdelen verplaatst, toegevoegd of weggelaten. Hij heeft delen van het beeld dichtgemaakt en andere geopend. Enkele historische details werden toegevoegd, zoals een klein schild van de kruisvaarders of nog een kleine Vlaamse leeuw op het kroontje van Margaretha. Aan de handen van de vrouwen schenkt hij veel aandacht. Ze benadrukken een verfijnde, hoofse, houding, het zijn geen gebalde vuisten maar lichtjes gestrekte handen in een elegant gebaar.
Bronsgieterij 2Frans Heirbaut –en niet te vergeten: de bronsgieter Jo Van Geert bvba uit Aalst- heeft met dit beeld zichzelf overtroffen. In tegenstelling tot vroeger werk dat we van hem kennen groeide dit monument uit tot een uiterst complex geheel van open en gesloten
volumes. Kunst in de Stad is in september 2017 aanwezig bij het gieten in
brons van deze beeldengroep. Info : www.kunstgieterijvangeert.be

 

 

 

 

6. De beeldengroep verenigt klassieke en hedendaagse kunst

diamanten-belegde-schedel-van-Damien-Hirst-love-of-godDe expressiviteit van deze beeldengroep zal geen enkel toeschouwer onverschillig laten. Het beeld is uniek. Je kan er geen cliché of stijl op kleven. Het schrijft zich in in enkele van de grote, traditionele thema's van de kunstgeschiedenis. Maar het beeld sluit ook aan bij het werk van moderne en hedendaagse kunstenaars.
Zie bv. de 'danse macabre' van James Ensor, de magische werelden van Paul Delvaux, de met diamanten belegde schedel van Damien Hirst, de glasramen met röntgenfoto's van Wim Delvoye, de 'dead skull', de reuzenmozaïek op het Museumplein voor het MAS in Antwerpen van Luc Tuymans, de marmeren levensgrote Piëta van Jan Fabre op de Biënnale van Venetië.

 

7. Tot slot

En nu staat hier op de Grote Markt van Sint-Niklaas de beeldengroep van Frans Heirbaut, de herinnering aan twee adellijke dames die onze gemeenschap 800 jaar geleden structuur en vorm gaven. Een complex, gedurfd en moedig beeld, dat over alle eeuwen heen, een universele, humane boodschap brengt over dood en leven. Dank zij het idee van de vrouwen, dank zij de ondersteuning van het stadsbestuur, en vooral dank zij Kunst in de Stad vzw en uiteraard de volgehouden ambachtelijke en creatieve arbeid van Frans Heirbaut is Sint-Niklaas een 'meesterwerk' rijker geworden.

8. Concert 'The final chapter'

Op maandag 23 oktober om 20 uur organiseert Kunst in de Stad
een feestelijk concert in de Stadsschouwburg te Sint-Niklaas,
gevolgd door een receptie.

Kaarten: